Nga Isa Alibali
Shumica e atyre që kanë krijuar e ndërtuar tempullin e bukur dhe të madhërishëm të këngës qytetare shkodrane kanë qenë njerëz të thjeshtë, dikush rrobaqepës, dikush këpucar, ndonjë marangoz e tjetri kovaç, etj, por të gjithë kanë pasur shpirt të ndjeshëm prej artisti.
Ata e kanë gdhendur kaq bukur këtë tempull, saqë jo vetëm themelet ia kanë bërë të fortë, por edhe muret e kolonat ia kanë lëmuar me daltë, si ata skulptorët e mëdhenj që na kanë dhënë kryevepra. Një ndër këta krijues të ahengut shkodran ka qenë edhe Bejto Halili, një mjeshtër murator, i shquar që i ri në këtë profesion dhe ndjekës e pasionant i talentuar i këngës qytetare shkodrane.
Dudasi, një lagje në periferi të Shkodrës, dallohej për shtëpi të vogla e të shpërndara, me oborre e bahçe të gjelbëruara, me shumë lule të larmishme e me…vajza të bukura. Prandaj në Shkodër është e njohur shprehja “Ujë Rusi e vajza Dudasi“, duke vlerësuar ujin e lagjes tjetër (- Ku rri? – Në Rus! – Çfarë ke? – Një mand e një pus!“ ishte shprehja tjetër) Për shumë nga vajzat e bukura të Dudasit ishin thurur këngë po aq të bukura, ashtu si edhe për vajza të tjera të qytetit.
Familja Dema kishte pesë vajza, secila më e bukur se tjetra. Dallohej veçanërisht njëra, që ishte perri e vërtetë. Ishte e re dhe e shkathët. Kujdesej për lulet e oborrit, të cilat ishin pasioni i saj kryesor. Shpeshherë, mbasi u kishte bërë shërbimin dhe i kishte ujitur, rrinte në verandën e shtëpisë së vet njëkatëshe, duke i kundruar me radhë. Ato rriteshin e lulëzonin çdo ditë. Aroma e tyre ia kënaqte shpirtin e ndjeshëm e delikat dhe i mbushte zemrën që i gufonte. Edhe ajo, bashkë më ta, e ndiente veten sikur po bulonte dhe po bëhej një vajzë shumë tërheqëse.
Dukej se pranvera po shpërthente tek ajo me të gjitha ngjyrat e këtyre luleve që kishte përreth e të ylberit, të cilit i shijonte bukurinë shumëngjyrëshe. I kishte mbushur të gjashtëmbëdhjetë vjetët dhe çdo ditë po e ndiente veten më të rritur. Por nuret e hiret e saj të mrekullueshme nuk kishte kush t‘i kundronte brenda atij oborri të vogël, ku ishte e gjithë hapësira e mundshme për të lëvizur.
Pranë shtëpisë së tyre komshiu po ndërtonte një shtëpi të re. Vërtetë ngadalë, por puna po i bëhej e mirë nga mjeshtri Bejto Halili. Ky edhe punonte, edhe këndonte. Nga dita në ditë muret lartësoheshin. Erdhi koha të vendoseshin skela, për t‘i ngritur edhe më lart muret e shtëpisë. Një ditë Bejto Halili hodhi vështrimin në anën tjetër të murit rrethues të shtëpisë. U shtang. Ç‘të shihte?! I kishin thënë se aty pranë jetonin disa vajza të bukura, dy të parat ishin martuar, të tretën e kishin detyruar të merrte një burrë plak, por të pasur, nga ngushtica e madhe ekonomike, ndërsa në shtëpi kishin mbetur dy më të voglat. Por deri atë ditë, nuk kishte treguar asnjë vëmendje apo kureshtje që t‘i shihte dy bukuroshet e komshiut.
Kur hodhi vështrimin tek vajza e re që po ujiste lulet, mistria i ngriu në dorë. U hutua krejt dhe nuk dinte ç‘të bënte. E papritura mahnitëse e pamja që i doli para sysh si një vegim befasues, që vetëm në ëndërr mund ta shikonte, e tronditi tej mase. U turbullua aq shumë nga bukuria e saj, sa që iu krijua një si perde para syve, që nuk e linte të shihte më tej. Befas ndjeu se iu rrëqeth trupi. Fytyra iu mbulua me djersë. Duart po i dridheshin. I fërkoi sytë fort për të larguar atë mjegull, por kur i hapi përsëri, ajo nuk ishte më aty. Që nga ajo ditë iu prish qetësia. Më shumë shikonte andej murit se sa punën.
Vetëm mbas dy – tri ditësh e pa përsëri. I vështroi me ngulm sytë e saj të thellë e të zinj, që shprehnin pasuri shpirtërore me atë buzëqeshjen e ëmbël e që e kishte krejt të natyrshme, që atij iu ngul në zemër si shigjetë. Në këtë buzëqeshje të saj, ai dalloi një qukë, tamam sikur të ishte kokërr inxhie. Nuk ia ndau sytë, sepse donte të përpinte me ta çdo gjë të saj. Iu duk se po tërhiqej në një aventurë të këndshme e magjepsëse, edhe pse filloi të ndiejë njëfarë frike. Deshi t‘i jepte ndonjë shenj, por u përmbajt. Trembej se mos e humbiste e ajo nuk dilte më në oborr.
Muratori priste gjithnjë me padurim të ethshëm ardhjen e ditës tjetër dhe kohën kur ajo dilte për t‘u kujdesur për lulet. I përpirë krejtësisht nga një ndjenjë e fuqishme dashurie për vajzën e komshiut, nuk vuri re se ditët e ethshme kalonin njëra pas tjetrës dhe pranvera mbushi pemët me gjethet e saj të gjelbër. Mani që ishte pranë murit u mbulua dhe u bë si një perde e trashë, e padepërtueshme. “Si t‘ia bëj tashti”? mendonte tërë ditën dhe nuk gjente prehje.
Puna filloi të ecte ngadalë dhe ritmet e saj ranë krejtësisht.- Ah, sikur ta prisnin këtë man, sa mirë do të bënin, – foli me në zë të mekur. Ishte hera e parë që po urrente këtë pemë ndër të parat e pranverës. I mori inat atij, manit, sikur t‘ia kishte ai fajin. – „Të paktën njërën degë të tij“, – vazhdoi monologun e brendshëm. Por lutjet e tij nuk kishin si të binin në veshin indiferent të të atit. Mendime të çuditshme, të shpejta si rrufeja, herë ngadhënjyese, por më shumë tronditëse, i vlonin në kokë. Edhe lëvizjet iu çoroditën dhe iu bënë më të ngathëta. I dukej se edhe hija e vet i hallakatej rreth trupit. Merrte mistrinë me dorën që i dridhej dhe i dukej se as llaçin e as tullat nuk po i vendoste si duhej.
Edhe këngën që kishte zakon të këndonte gjatë punës tashmë ose e kishte ndaluar e nuk i binte më në mend për të, ose e këndonte pa vetëdije dhe gjithë vëmendja e tij ishte drejtuar andej murit, përtej perdes së gjelbër ku lëvizte ajo, e lirë dhe e qetë, pa ditur ato trazimet që kishte pësuar shpirti i tij, sepse ajo nuk e dinte se dikush, aty pranë, ëndërronte për të.
Bejto Halili, duke parë pamundësinë për të admiruar pamjet e ditëve të para, kur gjethet e manit nuk kishin dalë, kërkonte një zgjidhje. Po si?!Filloi të belbëzonte gjatë punës së ngathtë, një belbëzim pa formë, që i ngjante një kënge, por që nuk ishte e tillë. As melodia, as fjalët nuk ishin të qarta. Aq më pak të kuptueshme. As ndihmësi që i kishte ndjekur të gjitha lëvizjet e tij, nuk po merrte vesh asgjë. Por erdhi një ditë dhe Bejto Halili e këndoi këngën të plotë.
Ndihmësi la punën dhe qëndroi përballë tij, duke u kënaqur me këtë këngë të re që nuk e kishte dëgjuar asnjëherë: Kenke nuri i bukurisë,/Shtëpinë ma kishe në sejran,/ O, do t‘i baj rixha kojshisë, /Le t‘na e presin pak njat mand! Dashuria është e verbër, kanë thënë, por sheh larg. I lutej komshiut që t‘i hiqte perden që e ndante prej saj, për t‘iu afruar vajzës së bukur që i kishte tronditur shpirtin. Edhe pse lutjen e kishte drejtuar me anë të këngës që këndoi lehtë, më shumë me sy lutës se me zë, ajo nuk kishte si dëgjohej përtej murit dhe të bënte efektin e duhur tek veshi i komshiut. E shihte se nuk kishte gjë për vijë. Prandaj e ngriti zërin, e përsëriti edhe një herë strofën e parë dhe menjëherë vazhdoi:Unë rixha po i bëj kojshisë, /Kurrsesi s‘po më ban dobi,/Sytë e mi po donë me t‘pa,/Nurin tand të bukurisë. Përfytyroi qukën që i kishte parë në fytyrë, që ishte dukur si kokrra e inxisë, prandaj nuk mundi pa ia thënë: Unë me sy po du me t‘kqyrë,/S‘më len vaji i ashiknisë, / Lija që të ka dalë në fytyrë,/Porsi kokrra e inxhisë.
Kujtoi se sa herë ishte vërtitur rreth mureve për ta parë sado pak, qoftë vetëm sa për t‘i hedhur një vështrim që do t‘i jepte ndonjë shpresë. Prandaj shpërtheu edhe një herë: Rreth e rreth në avulli, /Porsi fëllanxa në kafaz,/Marrshallah moj shtatëselvi,/Del në xham se po pëlcas. Por ashtu si shumë e shumë herë, edhe autori i kësaj kënge të bukur nuk arriti t‘i flasë, të paktën një herë të vetme, asaj vajze, së cilës i nxori këtë këngë kaq të bukur. Kështu u kishte ndodhur sa e sa krijuesve të tjerë të këngëve aq të bukura shkodrane. Guximi i tyre kishte arritur vetëm deri aty sa t‘u krijonin këngën. Dhe vetëm kaq.
Ata kishin shprehur gjithë forcën e shpirtit të tyre, gjithë vuajtjet që i shkaktonte dashuria, si dhe gjithë vlerësimin e lartë për bukurinë mahnitëse dhe ndjenjat e larta e fisnike të tyre. Vajza u fejua pasi i kishte dalë kënga. Askush nuk e mori vesh këtë gjë.
Bejto Halili u dëshpërua shumë. Nuk mundi pa i shtuar edhe një strofë të fundit, duke i rënë pak në qafë vajzës së bukur, duke shprehur me duf dhimbjen për humbjen e shpresës së vet. Nuk bëri më asnjë përpjekje për ta parë, deri sa ndërtesa përfundoi dhe ai iku nga kjo lagje, duke marrë me vete edhe këngën e bukur “Kenke nuri i bukurisë“, e cila u përhap shumë shpejt. Thonë, se ai vetë nuk e këndoi më asnjëherë këtë këngë, që mbeti një nga monumentet më të bukura të tempullit të mrekullueshëm të këngës shkodrane.
