BBC i ka dedikuar një reportazh Shqipërisë me në qendër një 57-vjeçare nga Lëpusha e Malësisë së Madhe, e cilësuar si ndër si të fundit nga “burrneshat e betuara’ të Shqipërisë.
“Shqipëria ishte një botë burrash, e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte të bëheshe e tillë”, thotë Gjystina Grishaj.
Si një grua 23-vjeçare që jetonte në malet e veriut të Shqipërisë, ajo mori një vendim që do t’i ndryshonte jetën dhe u betua se nuk do të martohej dhe se do të jetonte pjesën tjetër të jetës si burrë.
Familja e Gjystinës prej më shumë se një shekulli jeton në rajonin e Malësisë së Madhe të Lëpushës. Një luginë e futur thellë midis maleve të thepisura, është një nga zonat e pakta ku ekziston ende tradita e burrneshës: një praktikë shekullore në të cilën gratë betohen pleqve të fshatit dhe jetojnë si burra, shkruan BBC.
Këto gra njihen si burrneshat, ose virgjëresha të betuara.
“Ka shumë të pamartuar në botë, por nuk janë burrnesha. Një burrneshë i përkushtohet vetëm familjes, punës, jetës, për të ruajtur pastërtinë e saj”, thotë Gjystina, 57 vjeç.
Për shumë gra të lindura në kohët e mëparshme, shkëmbimi i identitetit të tyre seksual, riprodhues dhe social ishte një mënyrë për të shijuar liritë që vetëm burrat mund t’i përjetonin.
Si njeri aktiv, Gjystina, ose Duni, siç njihet nga njerëzit më të afërt, ishte e vendosur të ishte e pavarur. Ajo kurrë nuk e imagjinonte një jetë tradicionale që përfshinte martesën, punët e shtëpisë apo veshjen e fustaneve.
Në vend të kësaj, pas vdekjes së babait, ajo vendosi të bëhej një virgjëreshë e betuar, në mënyrë që të drejtonte familjen dhe të mund të merrte përsipër punë për t’i mbështetur financiarisht.
“Ishim jashtëzakonisht të varfër… babai më vdiq, nëna ime kishte gjashtë fëmijë, kështu që për ta bërë më të lehtë për të, vendosa të bëhesha burrneshë dhe të punoja shumë”, thotë ajo.
Si burrneshë dhe kryefamiljare, ajo ushtron edhe artin e bimëve mjekësore për të bërë çajra dhe vajra shëruese, një aftësi e trashëguar nga babai i saj, praktikë kjo që do ta trashëgojë edhe mbesa e saj, Valerjana.
Valerjana Grishaj thotë se jeta e grave në qytet ka ‘më shumë avantazhe’ sesa në zonat rurale ku vajzat janë martuar në moshë të re dhe burri nuk i lejon të kryejnë studimet.
“Sot askush nuk tenton të bëhet virgjëreshë e betuar. Vajzat e reja as që mendojnë të bëhen virgjëresha të betuara. Unë jam një shembull. Sot ne vajzat nuk duhet të luftojmë për t’u bërë burra. Duhet të luftojmë për të drejta të barabarta, por jo duke u bërë burra”, thotë Valerjana Grishaj.
Edhe pse nuk ka shifra të sakta, llogaritet se kanë mbetur vetëm 12 burrnesha në veri të Shqipërisë dhe në Kosovë. Që nga rënia e komunizmit në vitet 1990, Shqipëria ka parë ndryshime shoqërore që nënkuptojnë më shumë të drejta për gratë.
Sipas UN Women, pjesëmarrja e grave në vendimmarrjen politike dhe ekonomike të Shqipërisë ka përparuar kohët e fundit me përmirësime në kodet dhe proceset zgjedhore, edhe pse ajo mbetet ende e kufizuar dhe hendeku i pagave nuk është trajtuar siç duhet.
Deri në vitin 2017, gratë përbënin 23% të anëtarëve të parlamentit dhe 35% të këshilltarëve vendorë.
Të dhënat nga UN Women sugjerojnë se pothuajse 60% e grave shqiptare të moshës 15-49 vjeç kanë përjetuar dhunë në familje. Dhe Baza e të Dhënave të Trupave të Traktatit të OKB-së zbulon se vetëm tetë për qind e grave zotërojnë prona dhe mbeten të margjinalizuara në çështjet e trashëgimisë.
Rrënjët e traditës së burrneshës e kanë origjinën nga Kanuni, një Kushtetutë e lashtë e përdorur në Kosovë dhe Shqipërinë veriore në shekullin e 15-të, mbi të cilën u organizua shoqëria shqiptare. Sipas këtyre ligjeve patriarkale, gratë konsideroheshin pronë e burrit të tyre.
“Zgjedhja e një vajze për t’u bërë virgjëreshë e betuar nuk ka lidhje me seksualitetin, është thjesht një zgjedhje për të pasur një rol tjetër, një pozicion tjetër në familje”, thotë Afërdita, një etnografe.
Sipas ligjit të Kanunit, gjakmarrja ishte një detyrim shoqëror për të ruajtur nderin. Ato mund të fillonin me një veprim aq të vogël sa një kërcënim ose një fyerje, por ndonjëherë mund të përshkallëzohej në një vrasje, pas së cilës pritej që familja e viktimës të kërkonte drejtësinë e saj duke vrarë vrasësin ose një mashkull tjetër në familjen e palës fajtore.
“Kudo që shkova, mora respekt të veçantë dhe ndjehesha mirë. Më respektonin si burrë dhe jo si grua… Kështu ndihesha më e lirë”, thotë Gjystina.
“Nuk do të ketë më burrnesha, unë do të jem e fundit”, shtoi ajo.
Ajo pranon se ndonëse mund të mos merrte të njëjtin vendim sot, nëse do të mund të kthehej pas në kohë do t’i bënte të gjitha përsëri.
“Ndihem krenare që jam burrneshë, nuk jam penduar”.
